Αποφράς ημέρα σήμερα – 571 χρόνια από την Αλωση. Παραθέτω το κείμενο
αυτό θεωρώντας ότι η εθνική αξιοπρέπεια, την 29η Μαϊου 1453, ημέρα
τεράστιας εθνικής καταστροφής, στεκόταν πολύ ψηλότερα από εκεί που
βρίσκεται στις μέρες μας. Τότε, οι Ελληνες και ο ηγέτης τους
απεφάσισαν να πεθάνουν στις επάλξεις προασπίζοντας, όχι μόνο τον εαυτό
τους και τις οικογένειές τους αλλά, πάνω απ’ όλα, τις ιερές
παραδόσεις, τις αξίες και την περήφανη ιστορία του Γένους. Ως
κυριότερη αιτία της εθνικής πτώσεως του καιρού μας, αναγνωρίζω την
ηθική παρακμή στην οποία έχουμε περιπέσει εξαιτίας της αβυσσαλέας
ποιότητας του πολιτικού κατιμά που ορίζει τις τύχες της χώρας και των
πολιτών της. Δεν υπάρχει κάποιος να μας παρασύρει στην άνοδο με το
ήθος, την αυταπάρνηση και τις ικανότητες του Κωνσταντίνου ΙΑ’
Παλαιολόγου, του τελευταίου μας μεσαιωνικού αυτοκράτορα. Το κείμενο
αυτό σκοπεύω να εμπλουτίζω κάθε χρόνο με νεότερα στοιχεία που
προκύπτουν από την ιστορική έρευνα.
” Οποιος αφήνει την πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα και κατηφορίζει την
οδό Σταδίου με κατεύθυνση την Ομόνοια, αντικρίζει λίγο μετά, στο
αριστερό του χέρι, την μικρή πλατεία Κολοκοτρώνη. Παρά την κομψότητα
του κτιρίου της Παλαιάς Βουλής, το βλέμμα του περιπατητή
αιχμαλωτίζεται από τον έφιππο ανδριάντα του στρατηγού Θ. Κολοκοτρώνη,
έργο του μεγάλου γλύπτη Λάζαρου Σώχου. Τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος
έγιναν το 1904. Η αυστηρή και επιβλητική μορφή του στρατηγού κοιτάζει
πίσω, προς τους Ελληνες που υποτίθεται πως τον ακολουθούν και το
προτεταμένο του χέρι τους δείχνει εμπρός, προς την Αγία Σοφία στην
Κων/πολη, προς τον Μητροπολιτικό Ναό της αλύτρωτης ακόμη πρωτεύουσας
του Ελληνισμού.
Εδώ και 571 χρόνια η Κων/πολη, η Πόλη, το Βυζάντιο, μετά περισσότερα
από 2000 χρόνια ελληνικότητας, πέρασε στα χέρια των εξ ανατολών
βαρβάρων που, με τον τρόπο τους, την λεηλατούν και την ατιμάζουν ακόμη
μη μπορώντας να ξεπεράσουν το σύμπλεγμα κατωτερότητας που τους
διακατέχει μπροστά στα χριστιανικά μνημεία και στην ελληνική ιστορία
της. Κι’ όμως, η Αλωση, για την οποία τόσο επαίρονται οι Τούρκοι, θα
μπορούσε να μην έχει συμβεί με μικρή μόνο διαφοροποίηση των ιστορικών
εξελίξεων που προηγήθηκαν.
Το 1453, η Κων/πολη υπέκυψε για πρώτη φορά αποκλειστικά σε στρατιωτική
δράση. Είχε καταληφθεί κι’ άλλες φορές στο παρελθόν αλλά προδοτικό ή
φιλικό χέρι άνοιξε τις πύλες στους πολιορκητές – το 1079 στον Αλέξιο
Α’ Κομνηνό, το 1204 στις ορδές των σταυροφόρων της 4ης σταυροφορίας
και το 1261 στον στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο της αυτοκρατορίας της
Νικαίας. Είχε ήδη γνωρίσει μέρες μεγάλης δόξας – 400 χρόνια πριν είχε
πληθυσμό μεγαλύτερο από όλες μαζί τις πόλεις της Δυτ. Ευρώπης και μόνη
της εισόδημα μεγαλύτερο από’ όλα μαζί τα δυτικά κράτη. Την εποχή της
αλώσεως όμως οι κάτοικοι αριθμούσαν μεταξύ 40-50.000 και στο διάστημα
από τα τείχη ως την αστική περιοχή γύρω από την Αγία Σοφία, περίπου 8
χλμ, μεσολαβούσαν πολλά χωριά και καλλιεργημένα κτήματα. Η παλαιά
αστική τάξη, κυρίως έμποροι, είχε εξαφανιστεί σχεδόν εντελώς –
εκτοπισμένη από’ τους λατίνους – και ο πληθυσμός είχε πλέον ως κύρια
ενασχόληση την γεωργία.
Η τελευταία πολιορκία ξεκίνησε στις 2 Απριλίου του 1453 με την μοιραία
για το Εθνος διχόνοια να χωρίζει αυτή τη φορά τους Ελληνες σε
“ενωτικούς” και “ανθενωτικούς”. Σε οπαδούς δηλ. της ενώσεως της
Λατινικής με την Ορθόδοξη Εκκλησία υπό τον Πάπα της Ρώμης(η Ενωση είχε
υπογραφεί το 1439 στη Σύνοδο της Φλωρεντίας από τον Ιωάννη Η’
Παλαιολόγο, αδελφό του Κωνσταντίνου) και στους αντιτιθεμένους προς
αυτήν ανθενωτικούς(“…κάλλιον φακιόλιον Τούρκου παρά τιάρα Λατίνου”).
Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος-Δραγάσης(εκ της Σερβίδος μητρός του
Ελένης Ντραγκάς) πάντως, απέρριψε άμεσα αίτημα του Μωάμεθ Β΄ να
παραδώσει την Πόλη και να φύγει με την οικογένειά του σε τόπο της
επιλογής του. Του ξεκαθάρισε μάλιστα ότι δεν μπορούσε να ελπίζει ούτε
σε λιποψυχία δική του, ούτε των κατοίκων, ούτε πως οι ανθενωτικοί θα
του άνοιγαν τις Πύλες. Το μήνυμά του αντηχεί στους αιώνες και θα
συνεγείρει πάντα τους Ελληνες πατριώτες: “Το την Πόλιν σοι δούναι,
ουτ’ εμού, ουδ’ άλλου τινος των οικούντων εν αυτή εστί δικαίωμα. Κοινή
γαρ η απόφασις όπως πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα
της ζωής ημών”. Σε μία προσπάθεια καταλλαγής των παθών και συνεννόησης
των δύο φατριών, τον αρχηγό των ανθενωτικών Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά,
τον έχρισε “Πρωθυπουργό”. Τον τοποθέτησε στα θαλάσσια τείχη κατά μήκος
του Κερατίου ως επικεφαλής δύναμης 500 μαχητών.
Την πολιορκία εξιστόρησαν πολλοί σύγχρονοι και μεταγενέστεροι. Κυρίως
ωστόσο, αναγνωρίζονται πέντε ιστοριογράφοι οι οποίοι περιέγραψαν το
σύνολο της πολιορκίας. Πρόκειται για τους Γεώργιο (Σ)Φραντζή, Μιχαήλ
Κριτόβουλο, Δούκα(άγνωστο παραμένει το μικρό του όνομα), Λαόνικο
Χαλκοκονδύλη και τον Ενετό Νικολό Μπάρμπαρο. Αλλά και από αυτούς, μόνο
δυο φαίνεται ότι ήσαν παρόντες στα γεγονότα, ο πρώτος και ο
τελευταίος. Μεταξύ τους υπάρχουν πολλές διαφωνίες ως προς τις
εξελίξεις της δίμηνης πολιορκίας και τα γεγονότα που την σημάδεψαν.
Ολοι όμως φαίνεται να συμφωνούν στα όσα διαδραματίστηκαν την τελευταία
ημέρα της μεσαιωνικής μας αυτοκρατορίας – την 28η Μαίου 1453. Την ώρα
του Εσπερινού, στον λαμπρότερο ναό της Χριστιανοσύνης, την Αγία Σοφία,
ξεκίνησε μεγάλη Ακολουθία με την παρουσία του Αυτοκράτορα και όλων
όσων δεν ήσαν απασχολημένοι στην φύλαξη των τειχών. Στην τελευταία
αυτή λειτουργία τα πάθη και τα μίση μεταξύ των παρισταμένων
εξαφανίστηκαν μέσα στη γενική κατάνυξη. Ορθόδοξοι και Λατίνοι κληρικοί
ιερούργησαν εν ομονοία ενώ Ελληνες και δυτικοί, ενωτικοί και
ανθενωτικοί, Ενετοί και Γενουάτες, την παρακολουθούσαν με κατάνυξη και
ευλάβεια ως εν Χριστώ αδελφοί. Ο Κωνσταντίνος, αφού ζήτησε απ’ όλους
δημόσια συγχώρεση, ακόμη κι’ απ’ όσους είχε εν αγνοία του βλάψει,
μετέλαβε και μίλησε εμψυχωτικά στο λαό και τους στρατιώτες. Εθεωρείτο
βέβαιο μεταξύ των πολιορκημένων ότι η νύκτα που ακολουθούσε θα έκρινε
την τύχη της Πόλης, την δική τους και ολόκληρου του Ελληνισμού για
άγνωστο χρονικό διάστημα – ίσως για πάντα.
Περίπου 7000 μαχητές επάνδρωναν τις επάλξεις της πιο οχυρωμένης πόλης
του Μεσαίωνα – τεράστια τάφρος(χωρίς νερό το 1453) και τρεις
αλλεπάλληλες σειρές τειχών. Περί το ένα τρίτο των υπερασπιστών ήσαν
δυτικοί – Ενετοί, Γενουάτες, Παπικοί κ.α. Οι πλέον αξιόμαχοι, 700
περίπου, έρχονταν από την Χίο με διοικητή τον εμπειροπόλεμο Τζιάνι
Τζουστινιάνι. Ο Αυτοκράτορας τον όρισε αρχιστράτηγο και τον τοποθέτησε
δίπλα του στο κέντρο, στο πλέον ευάλωτο σημείο, την Πύλη του Αγ.
Ρωμανού, στη στενή κοιλάδα του ποταμού Λύκου. Ας σημειωθεί ότι τα 20
περίπου χλμ. της περιμέτρου των θαλασσίων τειχών προς την Προποντίδα
και τον Κεράτιο κόλπο επάνδρωναν όχι μόνο στρατιώτες αλλά και μοναχοί,
οπλισμένοι ναύτες και χωρικοί ακόμη, αφού ο μεγάλος κίνδυνος
προερχόταν από την πλευρά της ξηράς – όπου και είχαν ταχθεί τα πλέον
αξιόμαχα τμήματα. Ο Κωνσταντίνος, λόγω του ευαρίθμου των υπερασπιστών,
απεφάσισε να δώσει τη μάχη στο Μεσοτείχιον και όχι στα μεγάλα
θεοδοσιανά τείχη. Μετά την απόφαση αυτή, οι πύλες του Μεγάλου Τείχους
κλειδώθηκαν πίσω από τους πολεμιστές ώστε να μην υπάρχει ούτε σκέψη
υποχώρησης – τα κλειδιά κρατούσαν έμπιστοι του Αυτοκράτορα.
Από την άλλη πλευρά, των πολιορκητών, η δίμηνη σχεδόν προσμονή, οι
κακουχίες και οι μεγάλες απώλειες από τις αλλεπάλληλες αποτυχίες είχαν
υποσκάψει το ηθικό. Παρά την για πρώτη φορά στην ιστορία εκτεταμένη
χρήση του νέου όπλου, του πυροβολικού, και των ρηγμάτων που επέφερε
στις οχυρώσεις, όλες οι επιθέσεις απέβησαν μάταιες μπροστά στο σθένος
των αμυνομένων. Ο Μωάμεθ Β’ ο ίδιος, μίλησε στα στρατεύματά του
υποσχόμενος τριήμερη λεηλασία, αμύθητα λάφυρα, δούλους και νεαρές
γυναίκες και διαβεβαιώνοντας τους πολεμιστές ότι δεν ήθελε κανένα
μερίδιο απ’ όλα αυτά παρά μόνον τα κτίσματα. Μουλάδες ανέλαβαν να
φανατίσουν τους μουσουλμάνους αλλά και ιερείς τους 12000 τουλάχιστον
χριστιανούς που, για διάφορους λόγους, πολεμούσαν στο πλευρό του
Σουλτάνου. Πόσοι ήσαν οι πολιορκητές? Παρατίθενται, από διάφορες
πηγές, αριθμοί παντελώς απίθανοι που φθάνουν και το ένα εκατομμύριο!
Πιθανότατα, αριθμούσαν περί τις 80-100.000 με 30000 ακόμη βοηθητικούς
και απόλεμους ακολούθους.
Ο τακτικός στρατός – “ζεϊμπέκοι” – απετελείτο από τα σώματα της Ρούμελης(“ευρωπαϊκά” στρατεύματα) με διοικητή τον Εβρενός Πασά και της Ανατολίας(μικρασιατικά στρατεύματα)
διοικούμενα από τον Ζαγανός Πασά. Ενα τρίτο σώμα ήταν αυτό των
Γενιτσάρων – αριθμούσε περί τις 10-12.000 άνδρες, όπως άλλοτε οι
“Αθάνατοι” του Ξέρξη. Εξαιρετικοί επαγγελματίες στρατιώτες, με υψηλό
ηθικό και τον πιο σύγχρονο οπλισμό της εποχής. Διοικητής τους
προσωπικά ο Σουλτάνος. Κοντά σ’ αυτούς υπήρχε και απροσδιόριστος
αριθμός ατάκτων, τουλάχιστον 20000, οι λεγόμενοι βασιβουζούκοι, με
στοιχειώδη οπλισμό που προσείλκυε το δέλεαρ του πλιάτσικου. Διάφοροι
Μπέηδες και άλλοι κατώτεροι αξιωματούχοι τους οδηγούσαν στη μάχη.
Η τελική επίθεση άρχισε λίγο μετά τα μεσάνυχτα, καθώς ξεκινούσε η
μοιραία 29η Μαίου, σ’ όλο το μήκος των χερσαίων τειχών.
Στίφη βασιβουζούκων προσπαθούσαν, με πρόχειρα υλικά, να χώσουν την τάφρο και
με αυτοσχέδιες σκάλες να ανέβουν στο Μεσοτείχιο. Ο Μωάμεθ γνώριζε πολύ
καλά ότι δεν είχαν καμία ελπίδα να κάμψουν τους αμυνομένους αλλά
ήλπιζε ότι ακόμη και τα πτώματά τους θα χρησίμευαν στην πρόσχωση της
τάφρου της οποίας το μεγάλο πλάτος και βάθος αποτελούσαν τεράστιο
εμπόδιο έστω και χωρίς νερό. Δυο περίπου ώρες μετά, γύρω στις 02.00,
το ηθικό των επιτιθεμένων έσπασε και οι άτακτοι υποχώρησαν αφήνοντας
πίσω εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες που προσπαθούσαν να συρθούν,
όσοι μπορούσαν, προς το τουρκικό στρατόπεδο. Ακολούθησε η επίθεση των
“ευρωπαικών” στρατευμάτων, από την Πύλη του Ρωμανού ως την Προποντίδα.
Μία ώρα μετά, περί την 3η πρωϊνή, συνέχισαν την επίθεση τα στρατεύματα
της Ανατολίας από την Πύλη του Ρωμανού ως τον Κεράτιο ώσπου,
μία-μιάμιση ώρα μετά, οι τεράστιες απώλειες τους ανάγκασαν να
υποχωρήσουν με τη σειρά τους. Οι αμυνόμενοι είχαν κι’ αυτοί τελείως
εξαντληθεί. Ο αρχιστράτηγος Τζιουστινιάνι είχε τραυματιστεί θανάσιμα
και αποσυρθεί από τα τείχη με όσους δικούς του ήσαν ακόμη ζωντανοί ενώ
οι υπερασπιστές του κέντρου των τειχών γύρω από τον αυτοκράτορα είχαν
πλέον ελαττωθεί σε 300-400 πολεμιστές. Ο Κωνσταντίνος έστειλε τότε
μήνυμα στον Νοταρά να κινηθεί προς αυτόν με όσους υπερασπιστές των
θαλασσίων τειχών μπορούσε να συγκεντρώσει. Αλλωστε, τα πληρώματα των
τουρκικών πλοίων τα είχαν εγκαταλείψει και είχαν βγει στην ξηρά για να
συμμετάσχουν στην αναμενόμενη λεηλασία. Αλλά ο Μέγας Δούκας δεν
εμφανίστηκε ποτέ.
Δεν πήρε το μήνυμα ή ήλπισε σε ανταμοιβή απ’ τον Σουλτάνο για την ελεεινή του ολιγωρία?
Δεν θα το μάθουμε ποτέ. Γνωρίζουμε πάντως το τέλος το δικό του και της οικογενείας του.
Ηταν πια σχεδόν 5 το πρωί κι’ άρχιζε να αχνοφέγγει το πρώτο φως της
ημέρας. Σαν ακούσιος πρόδρομος του Ναπολέοντα, ο Σουλτάνος ετοιμάστηκε
να ρίξει στο εξασθενημένο βυζαντινό κέντρο τους 10000 επίλεκτούς του,
τους ξεκούραστους και φανατισμένους γενιτσάρους. Στον πρώτο που θα
ανέβαινε στο τείχος και θα έστηνε το σουλτανικό μπαϊράκι, υποσχέθηκε
αμύθητη αμοιβή. Λίγο μετά, κύματα γενιτσάρων ξεχύθηκαν προς την Πύλη
του Αγ. Ρωμανού όπου, συνασπισμένοι γύρω από τον αυτοκράτορα,
ετοιμάζονταν να τους αντιμετωπίσουν οι τελευταίοι υπερασπιστές. Ο
πρώτος που ανέβηκε σ’ έναν από τους δυο πύργους που υποστήριζαν την
πύλη ήταν – κατά την παράδοση – ο γιγαντόσωμος γενίτσαρος Χασάν. Αυτός
πρώτος έστησε την τουρκική σημαία.
Ηταν τότε, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, που ο Στέφανος ή ο Ανδρέας, δύο αδέλφια που συμπολεμούσαν με τον Παλαιολόγο, κοιτάζοντας επάνω είδε το γενιτσαρικό μπαϊράκι και
φώναξε στον αδελφό του – “Εάλω η Πόλις!”. Ενας πάντως απ’ τους
αμυνομένους, με έσχατο ηρωισμό και αυταπάρνηση, αγκάλιασε τον Χασάν
και σπρώχνοντάς τον, γκρεμίστηκε μαζί του στο θάνατο απαλλάσσοντας τον
Σουλτάνο απ’ την καταβολή της υπέρογκης αμοιβής. Ο αυτοκράτορας,
απελπισμένος πια και απογοητευμένος απ’ την μη έλευση του Νοταρά – γι’
αυτό ίσως φώναξε “Δεν υπάρχει ένας χριστιανός να μου πάρει το κεφάλι?”
– σκοτώθηκε πολεμώντας στιγμές αργότερα. Το ακέφαλο σώμα του
αναγνωρίστηκε από τα ερυθρά πέδιλα στα πόδια – δείγμα του
αυτοκρατορικού αξιώματος. Το σημείο της ταφής του παραμένει άγνωστο
δίνοντας έτσι τροφή στο μύθο του “μαρμαρωμένου βασιλιά”. Σύμφωνα με
τον Αμερικανό περιηγητή του 19ου αιώνα Ε.Α. Γκρόσβενορ, είδε
χριστιανούς της Κων/πολης να προσκυνούν έναν παλαιό κι’ απέριττο τάφο
στη συνοικία Αμπού-Βέφα ως τον τάφο του τελευταίου αυτοκράτορα. Οταν
αφελώς ζήτησε σχετικές πληροφορίες απ’ τους Τούρκους, εκείνοι έσπευσαν
να τον καταστρέψουν.
Η απόφαση του Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου-Δραγάση να πεθάνει ηρωικά
υπερασπιζόμενος όχι μόνο μια κληρονομία 1100 ετών – που του
κληροδοτήθηκε από τον πρώτο ομώνυμό του – αλλά και την τιμή, την
αξιοπρέπεια και την συνέχεια του Ελληνισμού, επέτρεψε στον Μακρυγιάννη
το 1826, σχεδόν 400 χρόνια αργότερα, παραμονή της μάχης στους Μύλους
κατά του Ιμπραήμ, να πει στον Γάλλο ναύαρχο Δεριγνύ τον οποίο είχε
προσκληθεί να επισκεφθεί πάνω στη ναυαρχίδα του – “Εμείς Βασιλέα δεν
έχομεν(δεν είναι ο Σουλτάνος), ο Βασιλέας μας εσκοτώθη!(ο
Παλαιολόγος).Η φρουρά του δεν παραδόθηκε ποτέ – ανέβηκε στα βουνά και
θα πολεμά για πάντα τον κατακτητή(οι Κλέφτες)”. Δεν υπάρχει αμφιβολία
ότι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος υπήρξε ο Λεωνίδας του νεότερου
ελληνισμού. Οι θρύλοι και οι παραδόσεις γύρω από τον θάνατό του
ζέσταιναν την καρδιά των Ελλήνων στους αιώνες της σκλαβιάς που
ακολούθησαν και κράτησαν ψηλά το εθνικό φρόνημα ως την έλευση του
Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη, του Μπότσαρη και όλων των άλλων ηρώων του
’21. Αν θα καταφέρει ο Ελληνισμός να ακολουθήσει το δρόμο που δείχνει
ο Γέρος του Μωριά και να πάρει πίσω τα χώματα που πότισε με το ηρωικό
του αίμα ο τελευταίος αυτοκράτορας, είναι ένα στοίχημα με την Ιστορία
που δεν επιτρέπεται να χάσει.”
Θεόδωρος Οικονόμου Καμαρινός,
Δπλωμάτης ε. ε., πρώην Γενικός Πρόξενος στην Κορυτσά
