Θεσμική Αδράνεια, Γεωπολιτικές Προκλήσεις και μελλοντικές ευκαιρίες – Η αναγκαιότητα ενός συνεκτικού σχεδιασμού στο πλαίσιο της ΕΕ και της Ανατολικής Μεσογείου
Της Στέλλας Σοφίας Κυβέλου, Καθηγήτριας, Εμπειρογνώμων Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού
Ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ΘΧΣ) αποτελεί βασικό εργαλείο για τη βιώσιμη διαχείριση των θαλάσσιων χώρων, προωθώντας τη συνύπαρξη δραστηριοτήτων όπως η ενέργεια, η αλιεία, ο τουρισμός, η ναυσιπλοΐα και η προστασία και αποκατάσταση της φύσης. Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2014/89/ΕΕ θέσπισε ένα συνεκτικό πλαίσιο για τα κράτη μέλη, εντάσσοντας τον ΘΧΣ στην ευρύτερη πολιτική της Γαλάζιας Ανάπτυξης. Ωστόσο, η υλοποίηση του πλαισίου αυτού στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από αδράνεια, αποσπασματικότητα και ελλείψεις, ενώ παράλληλα οι γεωπολιτικές πιέσεις και οι περιβαλλοντικές προκλήσεις αυξάνονται.
Η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2014/89/ΕΕ στην ελληνική έννομη τάξη πραγματοποιήθηκε με τετραετή καθυστέρηση (ν.4546/2018), ενώ και η πραγματική εφαρμογή της παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη. Παρά τη νομική υποχρέωση εκπόνησης εθνικών και περιφερειακών θαλάσσιων χωροταξικών σχεδίων έως το 2021, η Ελλάδα δεν διαθέτει ακόμη λειτουργικό σύστημα ΘΧΣ. Η ευθύνη σχεδιασμού μεταβιβάστηκε προσωρινά σε ιδιωτικά μελετητικά σχήματα ή Πανεπιστήμια, χωρίς ουσιαστική συμμετοχή της δημόσιας διοίκησης ή συντονισμό με τις Περιφέρειες και τα συναρμόδια υπουργεία.
Η έλλειψη κεντρικού σχεδιαστικού πυρήνα έχει ως αποτέλεσμα την αποσπασματική αντιμετώπιση κρίσιμων περιοχών – ιδιαίτερα στις νησιωτικές ζώνες του Ανατολικού Αιγαίου και του Ιονίου – όπου ήδη εκδηλώνονται σωρευτικές πιέσεις από τις τουριστικές, ενεργειακές και υδατοκαλλιεργητικές δραστηριότητες.
Η γεωπολιτική διάσταση: η Τουρκία ως συγκριτική περίπτωση
Ενδεικτική της στρατηγικής αδυναμίας είναι η σύγκριση με την Τουρκία. Παρότι δεν είναι κράτος-μέλος της ΕΕ και δεν δεσμεύεται από την Οδηγία 2014/89/ΕΕ, έχει προωθήσει ένα δικό της σύστημα θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού μέσω του πλαισίου της ΙΟC-UNESCO με ενσωμάτωση σε στρατηγικά σχέδια, πιλοτικά προγράμματα και πολιτική τεκμηρίωση. Η Τουρκία αξιοποιεί τον ΘΧΣ ως εργαλείο ενίσχυσης της παρουσίας της σε αμφισβητούμενες περιοχές και ως μέσο γεωπολιτικής επιρροής.
Αντίθετα, η Ελλάδα – ενώ διαθέτει περίπου το 60% των θαλάσσιων περιοχών της Μεσογείου υπό εθνική και ευρωπαϊκή δικαιοδοσία – στερείται δομημένου πλαισίου στρατηγικού σχεδιασμού. Η ασυνέχεια μεταφράζεται σε χαμηλή θεσμική και διεθνή αξιοπιστία, ελλιπή ικανότητα διεκδίκησης και απουσία ολοκληρωμένης διαχείρισης κρίσιμων θαλάσσιων οικοσυστημάτων και πολιτισμικών πόρων.
Περιβάλλον, πολιτισμός και κοινωνική συναίνεση: οι απόντες του σχεδιασμού
Ο ισχύων σχεδιασμός στην θάλασσα, επί τη βάσει των χερσαίων ειδικών χωροταξικών πλαισίων τα οποία περιλαμβάνουν και θαλάσσιες περιοχές, εστιάζει υπέρμετρα σε επιμέρους τομείς (ΑΠΕ, υδατοκαλλιέργειες) αγνοώντας την ανάγκη για ενσωμάτωση του φυσικού και πολιτιστικού θαλάσσιου αποθέματος. Δεν υπάρχει ουσιαστική διαδικασία συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών ή επαρκής επιστημονική στήριξη σε ζητήματα θαλάσσιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τοπικής γνώσης ή εδαφικής συνοχής. Το αποτέλεσμα είναι εντάσεις, αντιστάσεις και απώλεια κοινωνικής αποδοχής σχεδίων με μακροχρόνιες επιπτώσεις.
Προτάσεις για ένα βιώσιμο και γεωπολιτικά συνεπές σύστημα ΘΧΣ
Η Ελλάδα χρειάζεται μια ουσιαστική επανεκκίνηση στον θαλάσσιο σχεδιασμό, δίνοντας την αρμόζουσα θέση σε θαλάσσια χωροταξικά σχέδια ( σε συντονισμό με τα χερσαία και όχι υποκείμενα στα χερσαία), με βάση τα εξής σημεία:
- Ενίσχυση του θεσμικού πυλώνα: σύσταση μόνιμης διοικητικής αρχής συντονισμού, με σαφείς αρμοδιότητες και επαρκές προσωπικό.
- Επιστημονική τεκμηρίωση και διαλειτουργικότητα: χρήση εργαλείων γεωχωρικής ανάλυσης, αξιοποίηση υφιστάμενων μελετών και ενσωμάτωση του πολιτιστικού αποθέματος.
- Συμμετοχικότητα και περιφερειοποίηση: ουσιαστική ενσωμάτωση των Περιφερειών, των τοπικών κοινωνιών και των φορέων της κοινωνίας των πολιτών.
- Σύνδεση με τη γεωπολιτική στρατηγική: χαρτογράφηση των κρίσιμων θαλάσσιων περιοχών υπό εθνική και διεθνή πίεση, σε συνδυασμό με την εφαρμογή εργαλείων πρόβλεψης και ανθεκτικότητας.
Η Ελλάδα οφείλει να κατανοήσει ότι ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός δεν είναι απλώς μια επιπλέον τεχνική υποχρέωση που απορρέει από την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Είναι ένα στρατηγικό εργαλείο διακυβέρνησης, περιβαλλοντικής και κλιματικής ανθεκτικότητας και γεωπολιτικής αυτονομίας.
Η Ελλάδα οφείλει να περάσει από τη φάση της θεσμικής αδράνειας σε εκείνη του συντεταγμένου σχεδιασμού. Οι καθυστερήσεις και η αποσπασματικότητα έχουν ήδη κόστος – όχι μόνο για το περιβάλλον, αλλά και για την κυριαρχική παρουσία της χώρας στις θαλάσσιες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Tέλος είναι σημαντικό ότι από τα Ευρωπαϊκά όργανα, με βάση και το νέο Σύμφωνο για τον Ωκεανό (European Ocean Pact) θεωρείται, πλέον ότι η ενίσχυση της συνεργασίας σε επίπεδο θαλάσσιας λεκάνης μπορεί να ενδυναμώσει σημαντικά τον συντονισμό μεταξύ κρατών-μελών, εμπλεκόμενων φορέων και οικονομικών τομέων, οδηγώντας σε καλύτερη ευθυγράμμιση πολιτικών και μείωση συγκρούσεων. Είναι όμως αυτή η συνεργασία εφικτή; Ποια θα είναι η θέση και ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτή την προοπτική στην Ανατολική Μεσόγειο; Θα θεωρήσει η Ελλάδα αυτή την μετάβαση ως ευκαιρία ή θα περιθωριοποιηθεί ακόμα περισσότερο;
Η συνεργασία σε επίπεδο θαλάσσιας λεκάνης αναμένεται προφανώς να επιτρέψει ένα συνεκτικό διασυνοριακό σχεδιασμό που αντανακλά οικολογικές, οικονομικές και γεωπολιτικές αλληλεξαρτήσεις και να δημιουργήσει κοινές πλατφόρμες γνώσης και δεδομένων για την υπέρβαση της εθνικής διακυβέρνησης που είναι συνήθως κατακερματισμένη.
Απαιτείται λοιπόν, με κατεπείγοντα τρόπο, η χώρα να προχωρήσει σε ένα τουλάχιστον θαλάσσιο χωροταξικό σχέδιο προκειμένου να μπορεί να δομήσει την απαιτούμενη τεχνογνωσία που θα την καταστήσει ισότιμο εταίρο στο θέμα αυτό στην θαλάσσια λεκάνη της Μεσογείου και ιδιαιτέρως της Ανατολικής Μεσογείου. Τολμούμε να πούμε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να έχει ηγετικό ρόλο σε αυτή την νέα διαδικασία, στο επίπεδο της Ανατολικής Μεσογείου. Έχει άλλωστε ήδη καλλιεργήσει το κλίμα αυτό ως προς την ενεργειακή συνεργασία Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ. Αυτό όμως προϋποθέτει υπέρβαση όλων των μέχρι σήμερα αγκυλώσεων.
Πηγή:
